Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό togethermag.gr
Καθημερινά βρισκόμαστε αντιμέτωποι με πολλά προβλήματα. Κάποια τα δημιουργούμε εμείς, κάποια οι άνθρωποι που συναναστρεφόμαστε. Οι συγκρούσεις άλλοτε είναι χαμηλής κλίμακας και επιλύονται εύκολα κι άλλοτε είναι σφοδρές κι οδηγούν σε σοβαρές παρεξηγήσεις.
Ο πιο συνηθισμένος δρόμος για όσους αντιδικούν είναι τα δικαστήρια. “Μου προξένησες κακό. Θα σε πάω στα δικαστήρια”. Η δικαιοσύνη μας είναι βασισμένη στο τιμωρητικό σύστημα. Τιμωρεί καταδικάζοντας τη βλαπτική συμπεριφορά του δράστη. Γι’αυτό κι ο ποινικός κώδικας ορίζει ποινές που επιβάλλονται ανάλογα με τη βαρύτητα του εγκλήματος. Μα πόσο θεραπευτική είναι η τιμωρητική δικαιοσύνη; Πόσο πραγματικά συνετίζεται ο δράστης; Ποιες οι πιθανότητες να αντιληφθεί πραγματικά τη ζημιά ή τη βλάβη που προξένησε;
Εντελώς διαφορετική είναι η επανορθωτική (ή αλλιώς: αποκαταστατική) δικαιοσύνη. Είναι η εναλλακτική πρόταση στο τιμωρητικό σύστημα επιβολής ποινών. Η επανορθωτική δικαιοσύνη ξεπερνά τη λογική του “έφταιξες, άρα θα τιμωρηθείς με x χρόνια φυλακής ή πρόστιμο”. Εδώ, η επιβλαβής συμπεριφορά ή η διαφορά που έχει προκύψει θεωρείται σε κοινωνικό πλαίσιο. Στο πλαίσιο μιας ομάδας οποιουδήποτε τύπου. Η τιμωρία εδώ δεν είναι αυτοσκοπός.
Η λογική της επανορθωτικής δικαιοσύνης αφορά την ουσία της πράξης ή της σύγκρουσης. Η αληθινή δικαιοσύνη απαιτεί πραγματικά πολύ περισσότερα απ’την επιβολή της τιμωρίας στον παραβάτη/δράστη. Όταν συναντιούνται ο θύτης, το θύμα αλλά και τα μέλη της κοινότητας και αποφασίζουν όλοι μαζί, από κοινού για το πώς θα λυθεί το πρόβλημα ή πώς θα αποκατασταθεί η βλάβη, τότε τα αποτελέσματα μπορούν να είναι θεαματικά και μεταμορφωτικά. Ακούγονται όλες οι διαφορετικές οπτικές γωνίες, ξεδιπλώνονται κι ανταλλάσσονται διακριτικά οι προσωπικές ιστορίες και μοιράζονται βιώματα και συναισθήματα έντονα. Έτσι, γίνεται αντιληπτό πως ένα περιστατικό βίας ή εγκληματικότητας ή σύγκρουσης δεν είναι μόνο ένα ξέχωρο, μεμονωμένο γεγονός αλλά αποτελεί τμήμα του κύκλου της ομάδας ή της κοινότητας και πως όλοι έχουν συνεισφορά αληθινή στη διαμόρφωση του τρόπου αποκατάστασης ή των επανορθωτικών δράσεων που θα ληφθούν.
Η επανορθωτική δικαιοσύνη στηρίζεται σε αξίες πανανθρώπινες όπως ο σεβασμός, ο ειλικρινής διάλογος, η λογοδοσία των θυτών στα θύματα, η αποκατάσταση της βλάβης, η επανένταξη στην κοινότητα εκείνων που έβλαψαν με τη συμπεριφορά τους άλλα μέλη. Σκοπός είναι η διατήρηση της κοινωνικής ειρήνης και αυτή δεν είναι δουλειά ενός μόνο ανθρώπου (δηλαδή του δικαστή), αλλά υποχρέωση του κάθε ενεργού πολίτη-μέλους μιας κοινωνίας. Όλοι συμμετέχουν πλήρως και ουσιαστικά στην διαδικασία της απονομής της δικαιοσύνης. Πόσο πιο ζωηρή, πόσο πιο ενεργή μπορεί να γίνει μια ομάδα, μια κοινότητα, μια κοινωνία όταν όλα της τα μέλη συμμετέχουν ισάξια, αληθινά στην εξασφάλιση της ομαλής ειρηνικής συμβίωσης!
Προέκταση της ιδέας και της εφαρμογής της επανορθωτικής δικαιοσύνης αποτελεί και ο σπουδαίος και καινοτόμος θεσμός του διαμεσολαβητή που πλέον είναι επίσημο επάγγελμα με επίσημη κρατική αναγνώριση και αρχίζει να κερδίζει έδαφος στην δικαιοσύνη χάρη στο απόρρητο της διαδικασίας, του εκούσιου χαρακτήρα και της από τα μέρη επίλυσης της σύγκρουσης αλλά και της ταχύτητας του χρόνου επίλυσης της διαφοράς. Η διαμεσολάβηση έχει πολλές υποκατηγορίες και εξειδικεύσεις ανάλογα με το είδος της διαφοράς που χρήζει επίλυσης. Στην Ελλάδα η διαμεσολάβηση έχει εισαχθεί με τον Ν.3898/2010 και έχει εφαρμογή στις αστικές και εμπορικές διαφορές.
Η διαμεσολάβηση εφαρμόζεται όλο και πιο ενεργά στα σχολεία με τη μορφή της διαμεσολάβησης συνομηλίκων (peer mediation). Τις διαφορές ανάμεσα στους μαθητές καλούνται να τις επιλύσουν μαθητές οι οποίοι με κατάλληλα προγράμματα και πλάνο εκπαιδεύονται να βοηθούν τους συμμαθητές τους να αντιμετωπίζουν ποικίλα προβλήματα που ανακύπτουν κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Έχει διαπιστωθεί πως σε όσα σχολεία έχει εφαρμογή ο θεσμός της σχολικής διαμεσολάβησης έχουν συρρικνωθεί θεαματικά τα περιστατικά συγκρούσεων, βίας, bullying, κλπ.
Οι επανορθωτικοί κύκλοι αποτελούν ένα ακόμη καινοτόμο κι όμορφο παράδειγμα της εφαρμογής των πρακτικών της επανορθωτικής δικαιοσύνης. Οι επανορθωτικοί κύκλοι, χάρη στην δυναμική τους, επιτρέπουν το άνοιγμα των ψυχών, την κατανόηση της διαφορετικότητας των απόψεων, την ενσυναίσθηση και τη σύσφιξη των σχέσεων. Έχουν εξαιρετική εφαρμογή κυρίως σε κλειστές ομάδες όπως εργασιακά περιβάλλοντα, σχολεία, φυλακές, ομάδες ποικίλου ενδιαφέροντος ακόμη και στο στενό οικογενειακό περιβάλλον.
Η οικονομική κρίση, την οποία όλοι μας βαθύτατα βιώνουμε, έχει προεκτάσεις και στους υπόλοιπους τομείς της ζωής μας. Η επανορθωτική δικαιοσύνη μπορεί απαλά, διακριτικά αλλά και ουσιαστικά να μας βοηθήσει να έρθουμε ο ένας πιο κοντά στον άλλον, να ακούσουμε τον συνάνθρωπό μας. Μας δίνει τα απαραίτητα εργαλεία να αφουγκραστούμε τον πόνο ή το πρόβλημα και να δούμε πτυχές που υπό άλλες συνθήκες και περιστάσεις δεν θα τις αντιλαμβανόμασταν.