άρθρο της Μαριάνας Σουλίου
Η διαμεσολάβηση είναι ένας εξωδικαστικός τρόπος επίλυσης διαφορών στον οποίο παίρνουν μέρος τα μέλη που έχουν την διαφορά, οι δικηγόροι τους και ο διαμεσολαβητής, ο οποίος είναι ένας ειδικά εκπαιδευμένος επαγγελματίας και πιστοποιημένος από το Υπουργείο Δικαιοσύνης.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους μπορεί κανείς να επιλέξει την διαμεσολάβηση ως τον τρόπο επίλυσης συγκρούσεων αντί για τις δικαστικές διαμάχες, σημαντικότερος εκ των οποίων είναι το ασφαλές πλαίσιο στο οποίο παίρνει μέρος και το μειωμένο άγχος κατά την διαδικασία.
Όταν δύο άτομα είναι αντιμέτωπα με διαφορές για τις οποίες απαιτείται νομική εμπλοκή, τα συναισθήματα άγχους, φόβου και θυμού και είναι πάντα παρόντα. Το κάθε μέλος νιώθει απειλή για τα συμφέροντά του, άγχος για το μέλλον και την επικείμενη τελική απόφαση και θυμό για το άλλο μέλος, το οποίο στα μάτια του είναι ο αντίπαλος-εχθρός. Η σύγκρουση γίνεται αντιληπτή ως μάχη, η οποία μπορεί να καταλήξει μόνο σε ήττα ή νίκη. Στην δικαστική οδό, οι αποφάσεις που λαμβάνονται είναι επιλογές και προτάσεις άλλων, τρίτων προσώπων (δικαστών, εισαγγελέων, κλπ). Τα μέλη νιώθουν ότι δεν μπορούν να ελέγξουν την έκβαση των πραγμάτων, κάτι το οποίο δημιουργεί έντονο άγχος, καθώς το άγχος εξ ορισμού είναι το συναίσθημα που προκύπτει όταν νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε το περιβάλλον γύρω μας. Απεναντίας, αυτό που μπορεί να προσφέρει η διαμεσολάβηση είναι επίλυση των διαφορών σε ένα ισορροπημένο πλαίσιο όπου και τα δύο μέρη αντιμετωπίζονται ισότιμα από τον ουδέτερο διαμεσολαβητή. Λόγω του ισορροπημένου και ασφαλούς πλαισίου της διαμεσολάβησης, η επιστήμη της Ψυχολογίας και της Νευροβιολογίας την υποστηρίζει ως εναλλακτικό τρόπο επίλυσης διαφορών.
Παρακάτω, θα αναλυθεί η διαδικασία της διαμεσολάβησης από την σκοπιά της ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης, οπότε και κρίνεται αναγκαίο να αποσαφηνιστούν κάποιοι σημαντικοί όροι:
Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (ΑΝΣ): Το σύστημα το οποίο ελέγχει ασυνείδητα εσωτερικά όργανα, όπως το γαστρεντερικό σύστημα και την καρδιά.
Νευροαντίληψη: Η ικανότητα του ΑΝΣ να σκανάρει συνεχώς το περιβάλλον για κίνδυνο. Με βάση αυτήν την ικανότητα αποφασίζουμε πώς θα δράσουμε στο περιβάλλον μας, με επιθετικότητα ή κοινωνική συμπεριφορά.
Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα (ΣΝΣ): Το σύστημα το οποίο είναι υπεύθυνο για την ενεργοποίηση των αντιδράσεων fight or flight (πάλη ή φυγή). Στην ουσία κινητοποιεί το σώμα για δράση.
Παρασυμπαθητικό Νευρικό Σύστημα (ΠΝΣ): Το σύστημα το οποίο κατευνάζει το σύστημα όταν ο κίνδυνος έχει φύγει και επέρχεται η ηρεμία.
Σύστημα Κοινωνικής Εμπλοκής (ΣΚΕ): Το σύστημα το οποίο αναπτύχθηκε στα ανώτερα θηλαστικά κατά την εξέλιξη και περιλαμάνει τον εγκέφαλο, το πρόσωπο και την καρδιά. Το σύστημα αυτό ενεργοποιείται όταν οι άνθρωποι νιώθουν ασφαλείς και μπορούν τότε να εμπλακούν σε κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοινωνία.
Πάγωμα και Αποσύνδεση: Το πάγωμα είναι η λεγόμενη freeze αντίδραση και ενεργοποιείται όταν ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις, οπότε παγώνει προβάλλοντας παθητική αντίσταση. Σε ακραίες περιπτώσεις το άτομο μπορεί να αποσυνδεθεί από τον εαυτό του ή το περιβάλλον, καθώς το συμπαθητικό σύστημα παρεμποδίζεται υπερβολικά.
Όταν ξεκινήσει η διαδικασία της διαμεσολάβησης, πρώτα λαμβάνει μέρος η πρώτη συνάντηση των μερών. Συναντιούνται πρόσωπα που ίσως μέχρι τότε είχαν εχθρικές διαθέσεις το ένα απέναντι στο άλλο ή έχουν πολύ καιρό να συναντηθούν. Αυτό από μόνο του είναι αγχογόνο, καθώς ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται πως υπάρχει κίνδυνος, μέσα από την νευροαντίληψη. Το άγχος είναι μεγαλύτερο όσο τα πρόσωπα έχουν επιθετικά χαρακτηριστικά, όπως συνοφρυωμένα φρύδια ή είναι αγέλαστα, χαρακτηριστικά τα οποία γίνονται αντιληπτά και σε ασυνείδητο επίπεδο. Το συμπαθητικό σύστημα ενεργοποιείται και τα μέλη μπορεί να είναι ανήσυχα. Εκεί έρχεται ο ρόλος του διαμεσολαβητή, ο οποίος είναι ουδέτερος οπότε και κανένα μέλος δεν νιώθει αδικημένο, αλλά πιο σημαντικά είναι συναισθηματικά ισορροπημένο. Ο διαμεσολαβητής είναι ήρεμος και μεταδίδει την ηρεμία του στα υπόλοιπα μέλη. Φροντίζει να κάνει βλεμματική επαφή και δείχνει σεβασμό στις επιθυμίες των μελών. Με αυτόν τον τρόπο αρχίζει και ενεργοποιείται το σύστημα κοινωνικής εμπλοκής. Τα μέλη αρχίζουν να αντιλαμβάνονται πως το περιβάλλον είναι ασφαλές, τόσο σε χωροταξικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο, οπότε αρχίζουν να ανακτούν την ικανότητα για επικοινωνία και επαφή με τον άλλον.
Αυτό που χρειάζεται ο διαμεσολαβητής να έχει στο νου του είναι τα μέλη να είναι σε θέση να περάσουν από αυτήν την διαδικασία με ασφάλεια, καθώς πολλά άτομα έχουν τραυματικές εμπειρίες στο ιστορικό τους που μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την ικανότητά τους για διαπραγμάτευση. Ακόμα και αν η τραυματική εμπειρία είναι άσχετη με το θέμα της σύγκρουσης, είναι πιθανόν το άτομο αυτό να είναι τόσο εγκλωβισμένο σε κατάσταση fight/flight/freeze που η διαδικασία να είναι ένα δεύτερο τραύμα για εκείνο. Εκεί μπορεί ο διαμεσολαβητής να χρειαστεί να κάνει ξεχωριστές συναντήσεις με τα μέλη ώστε να μην συναντηθούν πρόσωπο με πρόσωπο.
Υπάρχουν σωματικές ενδείξεις που μπορεί ο διαμεσολαβητής να προσέχει ώστε να κρίνει κατά πόσο το άτομο νιώθει ασφαλές ή απειλημένο:
Υγιές συμπαθητικό σύστημα: Το άτομο μοιάζει σαν να έκανε σωματική άσκηση, δηλαδή έχει ενέργεια και το δέρμα/πρόσωπο μπορεί να είναι κοκκινισμένο. Η συμπεριφορά του όμως είναι υπό έλεγχο.
Υπερδιεγερμένο συμπαθητικό σύστημα: σφιχτοί μύες λαιμού, δυσκίνητη θέση σώματος, ανήσυχα μάτια, αυξημένοι παλμοί, διεσταλμένες κόρες, κοφτή αναπνοή, κρύα χέρια.
Πάγωμα: ακίνητα μάτια, θέση κατάρρευσης, αραιή αναπνοή, κόρες σε συστολή, χλωμό δέρμα. Επείγον είναι όταν το άτομο μοιάζει να κοιτά στο πουθενά, σαν να μην είναι εκεί.
Στην συνέχεια γίνεται η αρχική πρόταση ή αντιπρόταση, η οποία ενεργοποιεί τις αντιδράσεις fight/flight/freeze, καθώς τα μέλη νιώθουν να απειλούνται. Ο διαμεσολαβητής χρησιμοποιεί τεχνικές όπως το καθρέφτισμα, η αναπλαισίωση και η επανεκτίμηση της κατάστασης, οι οποίες είναι εργαλεία του συστήματος κοινωνικής εμπλοκής. Τα μέλη βρίσκονται ανάμεσα στην εναλλαγή του fight/flight/freeze και του συστήματος κοινωνικής εμπλοκής. Από την μία νιώθουν τον κίνδυνο και από την άλλη την ασφάλεια. Η διαδικασία αυτή συναντάται και στην ψυχοθεραπεία, όπου το άτομο εστιάζει την προσοχή του μία στο ανήσυχο μέρος και μια στο ασφαλές, έως ότου επέλθει η ισορροπία και το άγχος αποφορτίζεται.
Όσο η διαδικασία προχωράει, τα μέλη αντιλαμβάνονται πως οι αρχικές τους υψηλές προσδοκίες μπορεί να μην επιτευχθούν. Βλέπουν πως το ζητούμενο δεν είναι η νίκη ή ήττα αλλά η εύρεση κοινής λύσης όπου και τα δύο μέλη θα επωφεληθούν. Αρχικά, η μείωση της υπερβολικής τους αυτοπεποίθησης τους προκαλεί δυσφορικά συναισθήματα, μπορεί και θυμό. Αυτή η φάση της διαμεσολάβησης είναι μεγάλης σημασίας, καθώς το άτομο με την βοήθεια του διαμεσολαβητή που δείχνει συνεχώς σεβασμό απέναντι στα μέλη, νιώθει πως το αποτέλεσμα της διαμεσολάβησης τελικά δεν είναι προσβολή προς την ταυτότητά του, δεν το παίρνει προσωπικά και βιώνει μια βαθύτερη αίσθηση εαυτού.
Κάποιες φορές η διαμεσολάβηση μοιάζει να φτάνει σε αδιέξοδο. Αυτό συμβαίνει γιατί το συμπαθητικό σύστημα είναι σε ίση αντιπαράθεση με το σύστημα κοινωνικής εμπλοκής. Από την μία το άτομο θέλει να θυμώσει, να παλέψει ή να φύγει και από την άλλη ο διαμεσολαβητής τον βάζει σε θέση επικοινωνίας και χρήσης της λογικής του. Το αδιέξοδο καμιά φορά είναι απαραίτητο, καθώς η νευροεπιστήμη έχει δείξει πως καταστάσεις αδιέξοδου προκαλούν γρήγορα ανάγκη για εύρεση λύσεων. Επίσης, τα μέλη αντιλαμβάνονται το μη-φαντασιακό της κατάστασης και αναζητούν ρεαλιστικές λύσεις, οπότε γίνονται πιο δεκτικοί στις προτάσεις του διαμεσολαβητή. Αυτό που βοηθά την εύρεση λύσεων είναι τα μικρά και αργά βήματα. Ο διαμεσολαβητής μπορεί να προτείνει συχνά διαλείμματα ή να αλλάζει το θέμα της συζήτησης και να επανέρχεται αργότερα. Με αυτόν τον τρόπο το νευρικό σύστημα αποφορτίζεται σταδιακά και μπορούν οι ανώτερες γνωστικές λειτουργίες (μνήμη, γλώσσα, συλλογισμός, προσοχή) να δουλέψουν αποτελεσματικά.
Η φάση του αδιεξόδου είναι πρόκληση και για τον ίδιο τον διαμεσολαβητή, ο οποίος μπορεί να νιώσει πως υποτιμάται η επαγγελματική του ταυτότητα και ικανότητα. Είναι εκείνη η στιγμή που καλείται να κάνει αυτό που κάνουν και τα μέλη της διαπραγμάτευσης, να υπενθυμίσει στον εαυτό του ότι βοηθά αλλά δεν σώζει. Τα μέλη είναι αυτά που είναι υπεύθυνα για τις αποφάσεις τους και τις επιλογές τους.
Τελικά, η ρεαλιστική επίλυση της σύγκρουσης έρχεται όταν το συμπαθητικό σύστημα είναι στον έλεγχο του συστήματος κοινωνικής εμπλοκής, οπότε και οι ανώτερες γνωστικές λειτουργίες δουλεύουν με τον καλύτερο τρόπο. Τα μέλη δεν σκέφτονται μόνο τις δικές τους ανάγκες αλλά μπαίνουν στην θέση του άλλου, αναπτύσσοντας την ικανότητα για ενσυναίσθηση.
Όπως λέει και η Elizabeth Bader, δικηγόρος και διαμεσολαβήτρια, η διαμεσολάβηση είναι ένα ταξίδι από τον εαυτό, στον εαυτό και τον Άλλον.
Βιβλιογραφία
American Psychological Association (2013). Health divorce: How to make your split as smooth as possible. Available at: https://www.apa.org/topics/healthy-divorce
Elizabeth E. Bader (2010). The Psychology of Mediation: Issues of Self and Identity and the IDR Cycle, 10 PEPP. DISP. RESOL. L.J. 183
Elizabeth E. Bader (2011). Self, Identity and the IDR Cycle: Understanding the Deeper Meaning of “Face” in Mediation, 8 INT’L J. APPLIED PSYCHOANALYTIC STUD. 301
Elizabeth E. Bader (2015). The Psychology and Neurobiology of Mediation, 17(2) Cardozo J. of Conflict Resolution 363. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2984029
Peter a. Levine (2010). In an unspoken voice: how the body releases trauma and restores goodness (North Atlantic Books)
Stephen Porges (2011). The polyvagal theory: neurophysiological foundations of emotions, attachment, communication, and self-regulation (W. W. Norton & Company)
